Giáo hội Công giáo và Khoa học (2)

Thứ hai - 24/02/2025 18:53 82

GIÁO HỘI CÔNG GIÁO VÀ KHOA HỌC
Phần 2: Giáo hội và Thuyết tiến hóa – chỉ một cuốn sách bị lên án

Chúng ta tiếp tục loạt bài về Giáo hội và Khoa học, hôm nay sẽ xem xét một ví dụ về sự thiếu sót trong cách Tòa Thánh Vatican xử lý vấn đề thuyết tiến hóa.

Khoa học giữ vai trò trung tâm trong đời sống hiện đại. Chính nhờ khoa học mà bạn đang đọc Aleteia trên màn hình, qua Internet, chứ không phải trên từng trang giấy dưới ánh đèn dầu. Loạt bài này sẽ đi sâu vào câu chuyện giữa Giáo hội Công giáo và khoa học. Câu chuyện này đã bắt đầu từ rất lâu và vẫn đang tiếp diễn hôm nay. Đây không hẳn là câu chuyện mà bạn nghĩ mình biết, nhưng là câu chuyện bạn nên biết, chính bởi khoa học đóng vai trò then chốt trong thế giới chúng ta đang sống.

Giáo hội đã tiếp nhận những thành tựu khoa học có sức thuyết phục và tìm cách diễn giải đức tin trong những khám phá đó gần 2.000 năm qua, ít nhất là kể từ vấn nạn “hai vầng sáng lớn” của sách Sáng thế chương 1 (xem Phần 1 trong loạt bài này). Một số bộ óc xuất sắc nhất của Giáo hội, Thánh Augustine và Thánh Thomas Aquinas, đã suy tư về vấn đề cụ thể đó. Không phải lúc nào cũng có một Augustine hoặc Aquinas như vậy, và bối cảnh đã thay đổi kể từ thời Augustine, và còn hơn nữa kể từ thời Aquinas.

Khi có mâu thuẫn giữa khoa học và đức tin Công giáo, và không có Augustine hoặc Aquinas bên cạnh, Giáo hội sẽ làm gì? Hoặc cụ thể hơn, Tòa Thánh Vatican sẽ làm gì? Họ đưa ra quyết định và hành động ra sao khi có vấn đề liên quan đến khoa học?
Thực tế, không có nhiều xung đột lớn giữa khoa học và tôn giáo đến mức Vatican phải can thiệp. Giáo hội thường không đưa ra nhiều ý kiến về phần lớn các tiến bộ khoa học. Những tranh luận của giới khoa học về sự tồn tại của oxy, mà chúng ta gọi ngày nay, hoặc về hiện tượng di trú của chim, hiếm khi gây ra xung đột lớn với tôn giáo.

Một vấn nạn gai góc
Một trường hợp có mâu thuẫn lớn nảy sinh mà Vatican chính thức can thiệp là thuyết tiến hóa. Có rất nhiều tài liệu ghi lại quá trình Tòa Thánh Vatican xử lý vấn đề này. Sự kiện này chỉ mới xảy ra khoảng 150 năm trước – chỉ như ngày hôm qua trong lịch sử Giáo hội! Vatican vẫn lưu giữ rất nhiều hồ sơ cho đến ngày nay. Vào cuối thế kỷ 20, Vatican đã mở kho lưu trữ chứa những hồ sơ đó để các học giả có thể nghiên cứu. Nhờ đó, chúng ta có rất nhiều thông tin về cách Vatican đối mặt với thuyết tiến hóa.

Các học giả đã nghiên cứu kỹ lưỡng những thông tin đó và viết về những gì họ tìm thấy. Có sáu trường hợp liên quan đến đức tin và khoa học về thuyết tiến hóa được đưa lên Tòa Thánh trong những thập kỷ cuối thế kỷ 19. Tất cả đều liên quan đến các tác phẩm Công giáo viết về thuyết tiến hóa.

Có hai cơ quan của Vatican có thẩm quyền giải quyết những trường hợp loại này. Một là Thánh Bộ [Holy Office] (sau này là Bộ Giáo lý Đức tin [Congregation for the Doctrine of the Faith, và hiện là Dicastery for the Doctrine of the Faith]). Hai là Bộ Chỉ Mục [Congregation of the Index] (sáp nhập vào Thánh Bộ bởi Giáo hoàng Benedict XV vào năm 1917). Thánh Bộ có vai trò lớn về các vấn đề đức tin và luân lý, trong khi đó Bộ Chỉ Mục, nơi công bố Bản mục Sách cấm trong hơn ba thế kỷ, có chức năng và cấp bậc ít quan trọng hơn nhiều. Các quyết định của họ cũng ít quan trọng hơn; sứ mạng cũng cụ thể và khiêm tốn hơn nhiều. Tuy nhiên, trong sáu trường hợp về thuyết tiến hóa mà Vatican can thiệp, chính Bộ Chỉ Mục đã hành động chứ không phải Thánh Bộ. Hóa ra Bộ Chỉ Mục hoạt động giống như nhiều hội đồng nhà trường hay hội đồng giáo xứ – tức là không hoàn hảo! Bộ này không có bất kỳ chương trình duyệt xét sách cách tổng quát và định kỳ để phát hiện những cuốn mà Giáo hội thấy có vấn đề. Họ không có kế hoạch hành động, chỉ xem xét cuốn nào có ai gửi đơn khiếu nại chính thức.

Khi đó, thư ký của Bộ được yêu cầu kiểm tra cuốn sách và chỉ định những người đánh giá sách, được gọi là “cố vấn”, cùng xem xét. Một người trong nhóm sẽ viết báo cáo. Các cố vấn sẽ họp bàn, sau đó toàn bộ các hồng y trong Bộ sẽ họp để đưa ra phán quyết, rồi trình lên Đức Giáo hoàng phê duyệt. Nếu phát hiện một cuốn sách cần phải kiểm duyệt, một sắc lệnh sẽ được công bố, thêm cuốn sách đó vào Bản mục Sách cấm. Tuy nhiên, chỉ sắc lệnh lên án đó được công khai, còn lý do lên án thì không được nêu rõ.

Đó là quy trình trên nguyên tắc. Trong thực tế, Bản mục Sách cấm không được cập nhật thường xuyên. Các cố vấn và hồng y là thành viên của Bộ cũng không tham dự các cuộc họp đều đặn. Trong các cuộc thảo luận về thuyết tiến hóa, Bộ có 20 đến 30 hồng y, nhưng hồ sơ cho thấy thông thường chỉ có 5 hoặc 10 hồng y xuất hiện! Các thành viên của Bộ còn có những ưu tiên khác.

Ngoài ra, các báo cáo cũng có vấn đề. Có thể có nhiều báo cáo từ các cố vấn khác nhau, với quan điểm không thống nhất nhau. Ví dụ, trong trường hợp cuốn “Sự tiến hóa của các loài hữu cơ” (1891) của Cha Dalmace Leroy, các cố vấn đã viết tới sáu báo cáo khác nhau! Họ không thống nhất về cuốn sách của Cha Leroy, cũng như về thuyết tiến hóa.

Chính các cố vấn cũng nhận ra sự bất cập của quy trình này. Một trong số họ, sau khi xem xét cuốn sách của Cha Leroy, đã đề nghị các hồng y không cấm cuốn sách, mà chỉ cần cảnh báo Cha Leroy thông qua các bề trên để cha tự nguyện thu hồi sách. Tại sao không cấm cuốn sách? Một phần vì vị cố vấn cho rằng Cha Leroy có ý định tốt và là một linh mục sáng suốt và chính trực. Nhưng phần khác là vì vị này cho rằng Cha Leroy không nên bị trừng phạt cấm sách do cũng có những tác giả khác có những cuốn sách tương tự nhưng vẫn được lưu hành mà không bị lên án – không phải vì sách của họ tốt hơn, mà chỉ đơn giản là chưa ai khiếu nại lên Vatican.

Ngay cả toàn thể Bộ cũng có thể giữ lại ý kiến. Họ không phải lúc nào cũng nỗ lực hết mình cho việc đánh giá thuyết tiến hóa (điều này thể hiện rõ qua số lượng người tham dự các cuộc họp), mà thường chỉ dựa vào cố gắng cá nhân thay vì tham khảo ý kiến một nhóm lớn các chuyên gia. Vì vậy, đôi khi họ lo ngại rằng các quyết định của họ không tránh khỏi bị các nhà thần học hàng đầu chỉ trích.

Christopher Graney

Với cách làm việc thiếu nhất quán của Bộ, không có gì ngạc nhiên khi trong năm trên tổng số sáu trường hợp về thuyết tiến hóa được đề cập ở trên, Bộ đã không có hành động chính thức nào, mà chỉ liên lạc riêng với các tác giả hoặc giữ im lặng.

Cuốn sách duy nhất bị công khai lên án vì nội dung liên quan đến thuyết tiến hóa là cuốn “Nghiên cứu mới về Triết học: Bài giảng cho một sinh viên trẻ” (1877) của Cha Raffaello Caverni, cựu giáo sư vật lý và toán học tại Chủng viện Firenzuola. Tuy nhiên, vì không công bố lý do cuốn sách bị đưa vào Bản mục Sách Cấm, và tiêu đề sách cùng không đề cập đến thuyết tiến hóa, nên những người không trực tiếp tham gia vào quá trình đánh giá sách sẽ không thể biết được vấn đề nằm ở đâu. Mọi người chỉ biết sách của Cha Caverni bị cấm, chứ không rõ nguyên nhân. Bản thân cuốn sách có một số chỉ trích về Giáo hội, nên công chúng có thể lầm tưởng đó là lý do chính. Vì vậy, không ngạc nhiên khi trường hợp của Cha Caverni thường bị bỏ qua trong các cuộc thảo luận của Tòa Thánh và thuyết tiến hóa.

Tòa Thánh Vatican, cũng như Giáo hội nói chung, được hợp thành từ những con người, mà con người thì không hoàn hảo. Sự không hoàn hảo đó dẫn đến những quy trình, hành động và kết quả không hoàn hảo. Điều này rất cần được lưu ý khi khám phá câu chuyện về Giáo hội Công giáo và khoa học.

Tất nhiên, chúng ta có thể hỏi: nếu các quy trình của Giáo hội không hoàn hảo đến vậy, tại sao Giáo hội lại can thiệp vào vấn đề khoa học ngay từ đầu, đặc biệt là khi không có một nhân vật tầm cỡ như Augustine? Chẳng phải khoa học là cách tốt nhất để chúng ta khám phá thế giới sao? Chúng ta sẽ tìm hiểu câu trả lời trong những bài viết sắp tới.

Loạt bài từ: Church and Science Archives - Aleteia
Phần 1
Lưu ý từ Ban biên tập: Loạt bài này dựa trên bài viết “Vatican và Khoa học có thể sai lầm,” được Christopher M. Graney trình bày tại Hội nghị “Thống nhất & Bất đồng trong Khoa học” tại Đại học Notre Dame, ngày 4-6 tháng 4 năm 2024. Bài viết, có sẵn thông qua ArXiv, chứa các chi tiết và tài liệu tham khảo cho độc giả quan tâm.
Bài viết, và loạt bài của Aleteia này, mở rộng các ý tưởng được Graney và Giám đốc Đài Thiên văn Vatican Br. Guy Consolmagno, S.J. phát triển trong cuốn sách năm 2023 của họ, được xuất bản bởi Paulist Press, When Science Goes Wrong: The Desire and Search for Truth.

Tram Cung chuyển ngữ từ Aleteia.org (30/12/2024)