Giáo hội Công giáo và Khoa học (3)

Thứ tư - 26/02/2025 19:40 114

GIÁO HỘI CÔNG GIÁO VÀ KHOA HỌC
Phần 3: Vatican can thiệp để sửa sai cho khoa học chăng?

Tại sao Tòa Thánh Vatican không chỉ lo việc của mình? Câu chuyện này khá phức tạp và có thể gây mất lòng. Đây là Phần 3 trong loạt bài Giáo hội và Khoa học, nói về một trong những sai lầm của khoa học.

Khoa học giữ vai trò trung tâm trong đời sống hiện đại. Chính nhờ khoa học mà bạn đang đọc Aleteia trên màn hình, qua Internet, chứ không phải trên từng trang giấy dưới ánh đèn dầu. Loạt bài này sẽ đi sâu vào câu chuyện giữa Giáo hội Công giáo và khoa học. Câu chuyện này đã bắt đầu từ rất lâu và vẫn đang tiếp diễn hôm nay. Đây không hẳn là câu chuyện mà bạn nghĩ mình biết, nhưng là câu chuyện bạn nên biết, chính bởi khoa học đóng vai trò then chốt trong thế giới chúng ta đang sống.

Tại sao Vatican lại quyết định can thiệp vào các vấn đề khoa học? Chúng ta vừa thấy những thiếu sót của Giáo hội trong quy trình đánh giá khoa học (xem Phần 2 trong loạt bài này). Ngược lại, về phía khoa học, chẳng phải nó là một trong những phương thức tốt nhất để khám phá thế giới sao? Nó có khả năng tự sửa sai, luôn mang đến cho chúng ta bức tranh chân thực hơn về vũ trụ. Khoa học tạo ra thế giới hiện đại và nó thực sự hiệu quả.

Hơn nữa, vấn đề muôn thuở về sách Sáng thế và “hai vầng sáng lớn” đã cho chúng ta một khuôn mẫu để giải quyết mâu thuẫn giữa đức tin và khoa học: Kinh thánh diễn đạt theo cách hiểu thông thường, theo quan điểm của người bình thường; Kinh thánh không đưa ra một mô tả khoa học về vũ trụ. Điều này đã được biết đến từ thời Thánh Augustine (xem Phần 1).

Vậy tại sao Vatican không chỉ lo việc của mình? Câu chuyện này phức tạp và có thể gây mất lòng.

Một sai lầm của khoa học
Các học giả đã nghiên cứu những gì diễn ra vào cuối thế kỷ 19 khi vấn đề thuyết tiến hóa được thảo luận trong Giáo hội nói chung và Tòa thánh Vatican nói riêng. Họ nhận thấy rằng nhiều người có học thức trong Giáo hội đã nhấn mạnh mọi người đều có nguồn gốc từ Adam, cũng như nhấn mạnh sự đơn nhất của nhân loại. Những người này bao gồm: một công đồng địa phương; một giám mục; những tu sĩ dòng Tên phê bình thuyết tiến hóa; và một Ủy ban Giáo hoàng về Kinh thánh.

Ví dụ, vào năm 1898, Giám mục John Cuthbert Hedley của Newport, Wales, đã viết bài đánh giá bốn tác phẩm về thuyết tiến hóa của Cha John Zahm, CSC., một linh mục và nhà khoa học từ Đại học Notre Dame (Hoa Kỳ). Trong bài đánh giá, Đức cha Cuthbert tuyên bố rằng “có một số vấn đề đã được mặc khải rõ ràng đến mức không cần chất vấn hay nghiên cứu”. Vị giám mục đã khẳng định có một số vấn đề mà khoa học không cần xen vào nghiên cứu!

Chúng là những vấn đề nào? Đức cha nói rằng: “Sự đơn nhất của loài người như chính Tiến sĩ Zahm thừa nhận” là một trong số đó. Đức cha Hedley nghĩ, sự đơn nhất này là một trong số những chủ đề “mà nếu không dựa trên giáo huấn của Giáo hội ngay từ đầu thì sẽ dẫn đến không chỉ sai lầm, mà còn xúc phạm đức tin tôn giáo”.

Một ví dụ khác, Ủy ban Giáo hoàng về Kinh thánh năm 1909 không bác bỏ thuyết tiến hóa, nhưng cho rằng sách Sáng thế liên hệ đến nguồn gốc loài người. Ủy ban cho thấy nguồn gốc “đơn tổ” (monogenistic) của nhân loại, theo đó nhân loại làm nên một gia đình duy nhất.

Kinh thánh rõ ràng diễn tả tính “đơn tổ”. Mọi người đều là hậu duệ của cùng một cặp cha mẹ, Adam và Eva. Do đó, chúng ta đều thuộc về một gia đình.

Tuy nhiên, quan điểm đối lập lại cho rằng các “loại” người khác nhau có nguồn gốc riêng biệt. Theo đó, người ta cho rằng thực sự có những loài sinh vật giống người khác nhau, thường được gọi là các “chủng tộc”. Quan điểm này được gọi là “đa tổ” (polygenistic), tức nhiều nguồn gốc cho nhiều “loại” hoặc “chủng tộc” người, trong đó phần lớn các “chủng tộc” không thuộc dòng dõi Adam và Eva.

Đa tổ là một ý tưởng xa xưa. Nó ngày càng được củng cố trong suy nghĩ của người Âu châu nhờ các cuộc phát kiến những vùng đất xa xôi nơi có người sinh sống. Đa tổ cũng được xem là một quan điểm rất dị giáo.

Một người tử đạo vì khoa học?
Giordano Bruno được nhiều người biết đến vì bị thiêu sống năm 1600 như một kẻ dị giáo ngoan cố. Ông ủng hộ nhiều ý tưởng gây khó chịu cho những người cùng thời. Vì cũng ủng hộ ý tưởng một vũ trụ vô hạn gồm những mặt trời khác, đều được bao quanh bởi các thế giới có người sống như Trái đất, nên đôi khi ông được xem là một kẻ tử đạo vì khoa học.

Các học giả tranh luận xem các ý tưởng của ông về vũ trụ đóng vai trò đến đâu trong việc ông bị thiêu sống, so với việc ông phủ nhận thần tính của Chúa Kitô, một ví dụ đơn cử. Nhưng một ý tưởng của Bruno mà nhiều người ngày nay sẽ thấy khó chịu là thuyết đa tổ. Ông lập luận vào năm 1591 rằng các “chủng tộc” khác nhau không thể có cùng một nguồn gốc:

Bởi muôn màu da
Mà có nhiều loài người, và giống da đen
Của dân Ethiopia, và dòng giống da Vàng thổ dân Mỹ…
Không thể cùng một dòng dõi, cũng không sinh ra
Từ sức sinh sản của một tổ tiên duy nhất.”

Bruno lưu ý rằng “trong sách các tiên tri, người ta nói mọi chủng tộc loài người đều phải được truy nguyên đến một tổ phụ đầu tiên”, nhưng ông cũng nói thêm “không ai có phán đoán đúng đắn lại cho rằng chủng tộc Ethiopia có cùng tổ tiên đó”.

Việc Bruno loại “người Ethiopia” ra là điều thường thấy. Có vẻ như, thông thường theo “phán đoán đúng đắn” thì “chủng tộc da đen” bị cho là không giống con người “thực sự” nhất.

Khoa học ở đâu?
Một số người cho rằng phán đoán đúng đắn, và quả thực là khoa học, chống lại thuyết đa tổ. Năm 1680, Morgan Godwyn xuất bản cuốn sách “Người bảo vệ dân da đen và da đỏ. Yêu cầu chấp nhận họ vào Giáo hội”. Trong đó, ông chỉ ra rằng các loài khác nhau không sinh ra con cái có khả năng sinh sản. Ví dụ, ngựa và lừa có thể sinh ra con la, nhưng con la lại vô sinh. Godwyn viết rằng, nếu các chủng tộc khác nhau là các loài khác nhau như ngựa và lừa, thì những người lai, “phải, giống như con la... mãi mãi vô sinh”. Họ không thể sinh con. Nhưng, Godwyn nhận thấy điều ngược lại diễn ra hàng ngày. “Người lai” chắc chắn sinh con. Do đó, tất cả con người thuộc về một gia đình, bất kể “chủng tộc” nào. Đó đơn giản là một sự kiện khoa học. (Godwyn cũng ghi nhận rằng các nhà truyền giáo Công giáo công nhận sự đơn nhất của nhân loại, và thậm chí miêu tả Chúa Giêsu là người da đen.)

Những người theo thuyết đa tổ vẫn khẳng định khoa học đứng về phía họ. Ví dụ, J. H. Van Evrie (Tiến sĩ Y khoa) trong cuốn sách “Người da đen và ‘Chế độ nô lệ’ da đen” (1861) tuyên bố “kiểu suy luận –người da trắng và người da đen thuộc cùng một loài, vì người lai, không giống như con la, có khả năng sinh sản– là hoàn toàn ngớ ngẩn”. Van Evrie lập luận rằng những người lai hoàn toàn vô sinh, sự vô sinh chỉ biểu hiện qua nhiều thế hệ. Ông nói đây là kiến thức phổ thông trong giới buôn bán nô lệ.

Van Evrie không đơn độc trong quan điểm này. Cuộc họp năm 1850 của Hiệp hội Hoa Kỳ vì sự Tiến bộ của Khoa học đã thảo luận về việc các “loại” người được định hình như thế nào, bởi vì “con lai” vô sinh về lâu dài và do đó bị tuyệt chủng. Khoa học về thuyết đa tổ là nền tảng cho toàn bộ chế độ nô lệ và áp bức chủng tộc. Như chính Van Evrie đã chỉ ra,

Nếu người da đen có cùng một tổ tiên với chúng ta, hay nếu không tính màu da là cùng một sinh vật như chúng ta.... thì bổn phận đầu tiên và cấp bách nhất của [một Kitô hữu]... là làm gương, ngày đêm nỗ lực nâng cao chủng tộc bị áp bức và xúc phạm này – thậm chí chịu đựng mọi bất tiện cá nhân, ngay cả tử đạo để thực hiện một bổn phận rõ ràng và cần thiết như vậy.

Không chỉ những người Mỹ bản địa liên quan đến vấn đề nô lệ mới có cảm nghĩ này. Một số khác cũng cho rằng những quan niệm tôn giáo truyền thống về sự đơn nhất và về bản chất của con người cần phải nhường chỗ cho bằng chứng khoa học, vốn cho thấy có những loài giống người khác nhau. Georges Pouchet từ Viện Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia Paris than phiền về việc cho rằng ‘con người vẫn còn là một chủ đề thiêng liêng, không thể đụng tới’, cho dù khoa học đã ‘đánh bại’ tôn giáo trong những cuộc tranh luận về thiên văn học (chuyển động Trái Đất) và địa chất học (tuổi Trái Đất). Ông càu nhàu tại sao chúng ta có thể nghiên cứu đất đá, nhưng không thể nghiên cứu con người. Ông nói tôn giáo coi thường sự thật. Bạn có thể nói về loài gấu và voi tùy ý, “nhưng một người Eskimo và một người châu Âu, một người da đen và một người Ba Tư, thì bạn bị buộc phải xem là cùng một loài”. [Theo ông],“Con người thực sự” phải là “chủng tộc da trắng có não lớn và miệng nhỏ”. Cũng có những người khác muốn rằng quan điểm tôn giáo

nên nhường chỗ cho những minh chứng rõ ràng của khoa học quy nạp, và những sự kiện liên quan chủng tộc cần được coi trọng đúng mức, như là một trong những dữ liệu quan trọng và đáng tin cậy nhất để lịch sử có thể dựa vào, đặc biệt là lịch sử của những thời đại trước.

Wikimedia Commons

Tất nhiên, ngày nay những ý tưởng không đẹp đẽ như vậy không còn được xem là khoa học. Khoa học hiện đại về cơ bản ủng hộ quan điểm đơn tổ; khẳng định rằng tất cả mọi người đều thuộc về một gia đình, và những khác biệt “chủng tộc” là khá nhỏ, so với những khác biệt giữa các cá nhân, và so với những khác biệt trong các loài khác. Những quan điểm khoa học về “chủ nghĩa phân biệt chủng tộc” được Van Evrie và Pouchet thúc đẩy đã bị bác bỏ hoàn toàn, đến mức ngày nay chúng bị coi là “ngụy” khoa học, mặc dù từng được xem là khoa học vào thế kỷ 19.

Ngày nay, người ta coi (diễn giải lại lời Giám mục Hedley) không chỉ sai lầm, mà còn xúc phạm, nếu không bắt đầu bất kỳ cuộc nghiên cứu khoa học nào bằng một quan điểm vững chắc rằng mọi người, bất kể là “chủng tộc” nào, đều thuộc cùng một gia đình và tự căn bản là bình đẳng. Ngày nay, bất kỳ nhà khoa học nào nếu đề xuất một lý thuyết đa tổ mới về nguồn gốc con người, khẳng định rằng một số loại người không thực sự thuộc về gia đình nhân loại, đều sẽ bị lên án gay gắt.

“Cuối cùng thì ...”
Ngày nay, chúng ta hoàn toàn bác bỏ quan điểm cho rằng khoa học có thể xác định người bên cạnh mình không phải là con người hoàn toàn. Những người không bác bỏ nó bị xếp vào hàng những kẻ lập dị khó ưa nhất. Một số vấn đề được coi là quá rõ ràng (diễn lại lời Giám mục Hedley) đến mức không cần chất vấn hoặc nghiên cứu.

Do đó, bởi vì thuyết tiến hóa và thuyết đa tổ và quan điểm rằng một số người không hoàn toàn là con người đều gắn kết với nhau vào thế kỷ 19, ngay cả những người ngày nay ít quan tâm đến Giáo hội Công giáo cũng có thể hiểu tại sao Vatican lại quyết định can thiệp vào vấn đề tiến hóa. Ngay cả những người ngày nay thờ ơ với các cuộc thảo luận về tội tổ tông và lịch sử cứu độ cũng có thể hiểu tại sao sự đơn nhất của nhân loại phải là điều thánh thiêng.

Ví dụ về “chủ nghĩa phân biệt chủng tộc mang tính khoa học” cho thấy khoa học cần phải đối diện với sự chạm trán và phê bình từ bên ngoài. Dù cho khoa học cuối cùng cũng tự sửa sai, cuối cùng cũng mang đến một bức tranh chân thực hơn về vũ trụ và cuối cùng cũng mang lại hiệu quả, nhưng vẫn chưa đủ vì khoa học có thể đi xa đến mức sai lầm, đến mức gây ra hậu quả nghiêm trọng như vậy.
~
Loạt bài từ: Church and Science Archives - Aleteia
Phần 1 Phần 2
Lưu ý từ Ban biên tập: Loạt bài này dựa trên bài viết “Vatican và Khoa học có thể sai lầm,” được Christopher M. Graney trình bày tại Hội nghị “Thống nhất & Bất đồng trong Khoa học” tại Đại học Notre Dame, ngày 4-6 tháng 4 năm 2024. Bài viết, có sẵn thông qua ArXiv, chứa các chi tiết và tài liệu tham khảo cho độc giả quan tâm.
Bài viết, và loạt bài của Aleteia này, mở rộng các ý tưởng được Graney và Giám đốc Đài Thiên văn Vatican Br. Guy Consolmagno, S.J. phát triển trong cuốn sách năm 2023 của họ, được xuất bản bởi Paulist Press, When Science Goes Wrong: The Desire and Search for Truth.

Tram Cung chuyển ngữ từ Aleteia.org (04/01/2025)